Bärndütschzedeli

Enen-nachen laugen
von Rita Jost –26. Juli 2023

Dialekt Mis Grosschind isch grad drü worde. Und redt scho Hochdütsch.

Ds isch Sandelizüüg u nid Eimerchen und Spaten, findet Rita Jost. (Foto: Ussama Azam)

Nid wülls sini Eltere rede oder d Kitabetröierinne. Eifach, wülls ihm gfallt, en anderi Sprach z rede, wes mit de Tierli oder de Bäbi Rollespieli spielt. De müesse die Tierli oder die Bäbi «ausen gan» wenn sie i Garte use müesse. Oder sie müesse «änen-nachen laugen», we sie änenache müesse ga luege.

Es fasziniert mi, wie das chline Hirni die Sprach, wos doch ersch grad glehrt het, ine anderi, ine Hochsprach, um-modlet. E Sprach, wo fasch gliich, aber äbe nid ganz gliich tönt. Und wie logisch, dass das Hirni das macht. O wenns mängisch de halt «fautsch» usechunnt. Warum sötts us «luege» nid «laugen» gä, wenn doch «suur» uf Hochdütsch «sauer» isch, u «suber» zu «sauber» wird?

Aber es git o Wörter, wo mis Grosschind uf Hochdütsch besser kennt als uf Bärndütsch. Das isch de für mi ender gwöhnigsbedürftig. Es gumpet zum Bischpiel nid ine Glungge – es kennt das Wörtli gar nid – es springt ine «Matschepfütze». So schön das hochdütsche Wörtli tönt, für mi isch es chli sehr frömd. I ha natürlech wölle wüsse, warum äs uf dä Usdruck chunnt. Öbs ir Kita vielech e Jochen-Uwe us Hamburg gäb oder e Silke us Rostock? Nei, het die Chlini gseit, d Peppa Wutz u dr Schorsch säge drum so. Aha… d Videofilmli ufem Handy hei ihri Spure hinderla. De müesse mr da äuä mit em Lorenz Pauli sire Frou Schnousi e chly Gägestüür gä.

U im Alltag chli die schöne Bärndütsche Usdrück forssiere: Anke nid Butter, Rytigampfi nid Schaukel, Sandelizüüg nid Eimerchen und Spaten, Ischgrem nid Eis, Zmorge nid Frühstück … i gibe mr alli Müeh.

Allerdings muess i säge, um öppis beniide-ni mis Grosschind. Ds stimmhafte hochdütsche «S» (Sand, Sonne, See…) und dr Halszäpfli-R glinge ihm problemlos. Sini Ussprach im Hochdütsche tönt perfekt. Nid so wie bi mir. Wunderbar! Hoffentlech blibts derbi. Falls nid, ischs aber o kes Problem. Houptsach, äs seit mir «Grossmueti» u nid «Oma».

Mit weni viel säge
von Rita Jost –18. Februar 2023

Wüsst Dir, was Partikel sy? Isch gliich. Dir müessts nid wüsse. Dir bruuchet Partikel die ganzi Zyt. U ersch no richtig.

Partikel geben berndeutschen Sätzen erst die richtige Würze. (Illustration: Rita Jost)

Hää, was söu das? dänket dir itz viellech. Aber es isch ganz eifach: Partikel si (grammatikalisch) die ganz chline Füllwörtli, wo amne Satz dr Trääf gäbe, dr Underton, die richtegi Tonlag. Im Dütsche gits usgsproche viel settegi Partikel (halt, eben, ja, doch, denn …). U im Bärndütsche gits no es paar meh. We me die am richtige Ort y-setzt (cha y-setze!) de überchunnt das, wo me wott säge, ersch so richtig Farb. De cha me säge, me het ds höchschte Schprachlevel erreicht.

Es Bischspiel? Bitte: Nähme mr dr Satz «I chume». Je nachdäm, öb I säge «i chume doch» oder «i chume ja», «i chume halt» oder «i chume äuä» seit dä Satz e öppis anders. Dir säget itz viellech: gliich wie im Hochdütsche. Ja, zum Teil, aber übersetze geit de nid geng. E Bekannti vom mir isch Berlinere, sie wohnt sit Jahre z Bärn u redt praktisch akzäntfrei Bärndütsch, aber ahand vo de Partikel (das heisst vom Ysatz vo de Partikel, wo sie bruucht) merkt me äbe gliich, dass Bärndütsch nid ihri Muetersprach isch.

Sie seit zum Bischpiel geng «mache mr das gliich», wenn sie wott säge «mache mr das grad». «Gliich» im Sinn vom Hochdütsche «gleich». Im Bärndütsche het aber «gliich» en anderi Bedütig. Das heisst, es het sogar mehreri Bedütige. Es cha «trotzdäm» «egal» oder «identisch» meine, aber nie heissts «grad nächschtens». Ganz ähnlech geits am Wörtli «eben», uf Bärndütsch «äbe». Das entspricht nid geng am hochdütsche «eben».

No ne anderi Bsunderheit: im Bärndütsche gits ganzi Gschprächsrundine, wo nume us Partikel bestöh. Häbet mau ds Mikrofon über ne Stammtisch, wenn grad eine öppis Gschids gseit het. När geits los: Nei, säg… – jä-nu…  – miraa-wou… – dehaut… – sigs eso – äbe scho … – äuäää …

Das cha so no es Wyli witerga, bis öpper seit: item. Das heisst: itz isch gnue. Gö mr zum nächschte Thema. «Item» – es wunderbars bärndütsches Partikeli.

Oschtermundige
von Rita Jost –20. Dezember 2022

Mau ehrlech: was chunnt öich i Sinn, we dr Oschtermundige ghöret?

Oschtermundige ir Sunnä (Foto: Dominique Uldry)

Was chunnt öich i Sinn, we dr Oschtermundige ghöret? Ursi Andress, Michelle Hunziker, Bäre-Tower, Schteibrüch, Madame Bissegger, Fusionsgspräch…? (Oder viellech sogar dr Holzturm, wo sie schins plane. Es söll dr höchscht ir Schwiz wärde. I mire Zitig heissts scho, «O., das Minimanhattan»!).

Auso, nomau: a was dänket dir, wenn dr Oschtermundige ghöret? Mir chunnt spontan mi Böss i Sinn, wo-n-i am Bahnhhof nime u wo meischtens e chly sehr vou isch, wüll zwüsche dr Gmeindsgränze und dr Rüti ziemli viel Lüt wohne.

Oschtermundige isch e Vorort, farbig, läbig, international, gmögig, modern, chinderriich, vielschichtig, vielsprachig, urban… i eim Wort: Oschtermundige isch wie Bärn, nume chliner und im Momänt no nid Stadt.

Sit nöischtem wüsse mr itz aber: Oschtermundige isch… schäbig. So steits im Klappetegscht zum beschte dütschsprachige Buech vo däm Jahr, im «Bluetbuech» vo Kim de l`Horizon. Wörtlech steit dert: «aufgewachsen in einem schäbigen Vorort von Bern …» usw läbi d*r Outor*in vo däm Buech hüt z Züri u sig de änge Strukture vor eigne Härkunft entchoo.

Gli einisch seit me den Eltere uf dr halbe Wält Meer u Peer.

Es isch nid dr einzig Punkt, wo n i a däm hochglobte Buech nid so toll finde, aber um mi Meinig i dere Sach geits itz grad nid. Mi tünkt: s isch doch schön, we Oschtermundige dank däm Buech uf die literarischi Landcharte chunnt. (Auerdings: ds erschte Mal isch es nid. Dr Franz Hohler het vor Jahre e Sammlig vo Alltagsgschichte usegäh mit em Titel «Der Rand von Ostermundigen»! Aber item…)

Auso: i kritisiere ds Buech vo Kim de l`Horizon nid, im Gägeteil: i lobes. Für sini bärndütsche Usdrück, wo’s i die witi Wält usetreit.

Läserinne u Läser zwüsche Kapstadt und am Polarkreis, zwüsche Nöi York u Wladiwostok wüsse gli emal, dass mir z Bärn… chüschele, wemr liisli rede. Dass Froue bi üs underem Rock es Gloschli anne hei, dass mir mit em Lavettli ds Gsicht wäsche und dass mr üsi grosse u chline Schetz i Truckli ufbewahre. Es nimmt mi wunder, öb die Usdrück de würklech o idr änglische, idi türkischi u di finnischi Usgab vo däm Bestseller chöme. Toll wärs scho.

U dass me i all dene Länder de o ändlech en Übersetzig vom Mani-Matter-Song «Es git e Bueb mit Name Fritz» cha läse, isch no grad emal e Gwinn. Ändlech weiss de d Wält, wie einmalig üse Dialäkt tönt. Wahrschinlech si nächhär de d Bärndütschkurse ir Migros Clubschuel uf Jahre use usbuechet, u gli einisch seit me den Eltere uf dr halbe Wält Meer u Peer. Aber Peer de bitte am Afang mit emne schwache P. Ender so öppis wie Bb. U nid indogermanisch hert. Aber für die Finesse muess me äuä zersch emal ids Niwoo B2 cho.

Ändlech weiss de d Wält, wie einmalig üse Dialäkt tönt.

Apfänt, Apfänt
von Rita Jost –29. November 2022

Heit dr scho ne Apfändschranz? Das isch itz hüür ömu o gleitig Apfänt worde.

Weihnachtspost von baernduetsch.ch (Bild: zvg).

Ersch grad het me no dusse ar warme Sunne gschwitzt, itz geits schon wieder stotzig gäge ds Jahresänd zue. Früecher hets doch geng gheisse: dr erscht Apfänt ersch nachem Zibelemärit. Das gilt äuä nümm. Eh-nu, me cha dä Chranz o no die Wuche ga choufe u ds erschte Cherzli o no am Wärchti azündte.

Geng im Apfänt chunnt mir i Sinn, wie mir aus Erscht- u Zwöitklässler aube Chnörz hei gha mit däm Wörtli. «Advent» isch ja o nes furchtbar sperrigs hochdütsches Ding für chlini Ching. So ähnlech u gliich so anders als ds bärndütsche «Apfänt». Genauso wie «Weihnachten» wit wäg isch vo «Wienachte». Einisch ie, einisch ei, einisch mit h einisch ohni. Wie söu das i sone chline Chopf ine?

I dene Chöpf hets i dere Zit doch sowieso so viel anders: dr Samichlous, Gschänkli, d Schlööf, wo me viellech überchunnt, d Schii, dr Schnee, wo me druuf planget. «Plange» isch übrigens o so nes tüpischs Vorwienachtswörtli. Wenn gschpürt me meh, was das «Plange» eigentlech würklech isch, wies zieht u schriisst, wies plaget u fröit. «Sehnlech erwarte» preicht das Gfüehl nume halbbatzig.

Apropos Wienachte: zwo Bärnerinne, wo sech mit originelle Produkt für ihre Dialäkt ids Züg lege, d Anna und d Célina, vertribe uf ihrer Website Wienachs-Charte mit witzige Süschee. Eis vo dene Schüschee muess i itz hie no bringe. Es passt eifach perfekt u chönnt das Jahr mi Favorit under de Wienachtsgrüess wärde: hiubi Chris-Chiubi. I däm Sinn … schöne Apfänt!

Journal B unterstützen

Unabhängiger Journalismus kostet. Deshalb brauchen wir dich. Werde jetzt Mitglied oder spende.

Jetzt unterstützen!

Es Gnuusch im Fadechörbli
von Rita Jost –10. November 2022

Mir nähme ds Troom wieder uf. D Rita Jost mäldet sech zrügg mit Bärndütschzedeli. Zum Uftakt eis über Dialäktusdrück rund um ds Lisme und Näje.

Da mag noch so ein «Gnuusch im Fadechörbli» sein, den Überblick über die berndeutschen Idiome behält unsere Autorin dennoch. (Foto: Rita Jost)

I ghöre no zur «Generation Füüfwücheler». Meitschi (nume Meitschi!) hei bis i d Achzgerjahr i de Summerferie (!) füf Wuche lang müesse ga lehre huushalte. Schrecklech, hei mr denn natürlech gfunde. Und gjublet, wo die Rüebli-RS isch abgschafft worde. Siderhär isch Huushalte meh u meh öppis, wo Froue u Manne mache. U Handarbeite – i meine Lisme u Näije – isch ender e Spezialdisziplin. Die einte chöis die andere nid. Mir (die wiibleche Wäse) heis früecher no müesse lehre – öb begabt oder nid.

I ha da dra müesse dänke, wo n i chürzlech wieder mau e Lismete agfange ha. Aa-litsche, Lätsche zelle, u när: inestäche, umeschlah, dürezieh und abelah… alles isch mr wieder i Sinn cho. U i ha gstuunet: Lisme isch wie Velofahre. Einisch glehrt u me chas – es Läbe lang. Eigetlech genial. Und es isch so meditativ! Nach emne Wyli isch me vou im Flöu und es geit fasch vo sälber: e linggs, e rächts, ufnäh, abnäh, gradus lisme … me cha sogar Fernseh luege derzue, muess eifach ufpasse, dass es keni Fädilätsche git. Bim ne Müschterli oder bim Fächtli-mitnäh muess me sech churz chli konzentriere (u hoffe, dass denn grad nid die alles entscheidendi Passaasch im Fernseh chunnt). Aber nächhär scho gly… abstäche, ablitsche … u fertig isch dr Socke. Itz no vernäje. Das heisst: e Wullenadle ga sueche.

Ojeee, was hani für nes schrecklechs Gnuusch im Fadechörbli. Da hets Schärine, wo n i gar nümm gwüsst ha, dass i die ha. E Chnopflochschäri, e Ziggzaggschäri, es Uftrenn-Schärli. U Güfeli: grossi, chliini, längi, churzi, mit farbige Chöpfli und ohni. U Hootschgufe i allne Grössine. Lengscht nid alli si im Gufechüssi. Derbi hätti zwöi wunderschöni Exemplar. Eis e farbigi Wäbarbeit vom eim vo de Giele (immerhin). Eis es gschtickts Nadle-Etui (!) vom andere. Offebar hei also o d Giele i de Achzgerjahr lehre sticke: Vorstiche, Hinderstiche, Chrützlistiche, Überwindlige, Chnopflochstiche. Ganz schön, ke Schnurpf. Drum hanis o ufbewahrt dür all die Jahr. Dür die Jahr, wo n i sälber chuum einisch meh als e Chnopf agnäjt oder schnäu öppis gsöimelet ha. Oder z Fade gschlage.

Das isch öppe no dinne gläge. Z Fade schlaa, u de mit dr Näjmaschine rasch düre-chutte. Derbi hets i däm Fadechörbli nid nume es Gnuusch, es liegt o ganz viel Dialäktik dinne und das gub Aasätz zu töifschürfende psychologische Gedankeschpiel. Dr Mani Matter hätts sicher gschafft, das Troom ufznäh und dermit d Wält z erkläre. I la nech sälber la hirne. I lisme witer u fröie mi über die paar Usdrück, wo i mim Fadechörbli fürecho si.

(Öppis nähm mi Wunder: bruucht me ds Wörtli «Troom» hüt no? Wohär chunnts ächt? Uf Hochdütsch isch es «ds Ändi vom Fade». U no grad en anderi Frag: gits e bärndütsche Usdruck für «Fallmasche»? Antworte bitte a:
I bi gschpannt!)

Zaaggi, Zanggi & Cie.
von Rita Jost –20. August 2021
Läse u schribe isch cheibe gäbig. I jeder Läbeslag. (Foto: Rita Jost)

Öppis zum Schueuaafang: Mir wüsses ja, ir Schueu (oder scho im Chintsch?) bringt me de Ching by, dass sie müesse Hochdütsch rede. Das isch o guet so. Wüll me ja speter als Erwachsni i Diskussione mit Andersschprachige (oder imne Parlamänt oder am Fernseh…) nid wie ne unghoblete Trottu wott da-stah. Schribe u Läse tüe mr ja sowieso meistens Hochdütsch. Auso: nüt gäge die Vorgabe. Aber es dünkt mi, im Zügnis (oder im Beurteiligsboge), wärs mängisch cheibe gäbig, me chönnt d Ching mit Dialäktusdrück benote. Es git eifach Usdrück, die hei ir Umgangssprach no e chli ne weichere Ton, sie chöme chly weniger mit em Houzhammer derhär. Ir Schriftsprach gits mängi o gar ke Usdruck für die fiine Underschiede, wo mr im Dialäkt hei. Zum Bischpiel zwüsch emne Zaaggi und emne Laueri. Oder zwüsch emne Schwadli und em ne Jufli.

I de Schuelzimmer gits settigi, wo viel chääre, u settig, wo geng öppis z zangge hei. Das si meischtens ender müehsami Knilche (Modi si mitgmeint!). Aber dernäbe gits die Tifige u d Grümscheler, d Schtürmine u Finöggeli, d Schträber u d PeGe-Sammler. Es git die Exakte u die Flüchtige. Die hei aui Qualitäte, wo sie speter guet chöi bruuche. Me sött ne se nid ustriibe. Me chönnt se ja eifach chli trääfer umschribe. Äbe: mit emen guete bärndütsche Usdruck.

Dr Gschtabi us dr Turnhalle wird viellech nie Olympiasieger, die mit de Fädilätsche im Handsche nie Schnidere; aber: was mieche mr o mit so vielne Olympiasieger u Schniderinne?

Apropos «Handsche» (das gits äuä gar nümm, oder?): seit me hüt eigentlech geng no Fisere, Gogere, Nattere, Chemere, Augere u Gomere? Gits no Gäbsche, Schträbere u Are? Het me no Schueubaje? Oder isch das aues ufem Ghüderhuuffe vor Gschicht glandet? Wie dr Fäderehauter u ds Tintefessli, dr Tougge u ds Reinheft?

Falls nid: nöii u auti bärndütschi Usdrück usem Schueuzimmer gärn a redaktion[at]journal-b.ch! I fröie-mi!

Bisch zwäg?
von Rita Jost –29. Mai 2021

«Zwäg» finde-n-i es zwägs Wort. Wie «äuä» ischs es typisches Dialäkt-Wort. U usserdäm – o wie «äuä» – eis, wo me ganz ungerschiedlech cha bruuche. Je nachdäm, wo mes y-setzt, hets e ganz anderi Bedütig. Es richtigs Chamäleon.

Im Familie Alltag heisst «bisch zwäg?»: Hesch d Schueh anne? ds Turnseckli derby? dr Naselumpe ypackt? Es tönt liecht ungeduldig, seit: pressier, mir wei ga.

Ir Garderobe vom Sportplatz heisst «bisch zwäg»: hesch treniert? Bisch parat? Hesch aui Boboli uskuriert? E kollegiale Gruess u d Mitteilig: Mir zelle uf di!

Und süsch? Heisst zwäg-si eifach «keni Bräschte ha», nid mudere, buschper, täfu, gsund si. Ds Gägeteil wär chränkele, «Chnörz ha», müesse tocktere, nid im Schtrumpf si, i de Seili hange, viellech sogar ganz schitter dranne si… Ja, haut eifach: nid zwäg si.

Wieder gsund wärde ist de logischerwiis zwäg-graagge, zwäg-cho, sech bchyyme.

Um ds Chrank-sy u gits im Dialäkt e ganze e Huufe fiini Underschiede. So wie überhoupt o die ganzi Erschiinig vo de Lüt um eim ume ganz exakt mit eim Wort cha erfasst wärde.

Zwüsch emne Girgu und emne Fätze liege (Wort-)Wälte. Zwüsch ere Bütti (auso: are chli bhäbige Frou) u are Bohnestange logischerwiis o. E Ggrööggu isch kes Ggäderhächi, es Finöggeli kes Hutzuwiibli.

Es cha eine e Schpränzu, e Spriise, es Grageeu, e Megerli-Mucki, e schmale Wurf oder e Schtrich ir Landschaft si. Oder aber e Pfluuschti, e Trampi, e Trali oder e Traliwatsch.  E Chranzschwinger isch sälte e Gschtabi. Aber o kes Bohneross. Das si äbe ender zwägi Sieche.

E Frou, wo chli guet binang isch, wär de ender e Müesle, e Trulla, e Runggle, e Chrugle, e Flueh… im Ämmitau äuä e Toui, e Feschti oder e Chächi. Viellech sogar e Plüttere. Ömu sicher ke Pringi, kes Räbeli.

Halt, Halt, Halt! Itz bitte nid grad schribe, vo wäge politisch korräkt oder so, i ha se ja nid erfunde, die Wörter. Aber i gibes zue: sie gfaue mr. Sie säge so viu meh als irgend es längwiligs Auerwälts-Adjektiv, yverstande?

Was chönnt me mache…?
von Rita Jost –6. April 2021

Was chönnt me mache… we eim d Antworte uf die hüüfigschti Feriefrag usgö?
U d Ching dä vom «Chatze-bache-morn-am-morge-d-Lüt-uslache» nümm chöi ghöre:

 

a) arschlöchle, achtibähnele, abseile, akrobäterle

b) bäbele, bäuele, bäbistübele, blindi-chue

c) chridele, chöötze, chosle, chlättere, chöcherle, chaubeli-hänke, chötti-tschiggle, chranketschiggle, chübeli-um

d) dökterle, drächele, detektiverle, diabolööle, dominööle

e) elferle, eile mit weile

f) fäderbäuele, füürle, flügerle, farbetschiggle, fade abnäh

g) geime, gummitwiste, gvätterle, ds gogere-spieli mache

h) hüsele, hochtschiggle, himu-u-höu

j) jasse, jongliere

i) indiänerle

k) kantöönerle, karaöökerle

l) legööle, lottööle, ligrettööle, lumpe-lege

m) märmele, müeterle, mikadööle

n) nüünizieh

o) outööle

p) pirääterle, päärlitschiggle, pösele, playmobile, pingpöngele, paninibildli tuusche

q) quartettle

r) rytigampfe, rollbrättle, röiber u poli,

s) schüelerle, schutte, seiligumpe, schwarzpeterle, seifeplääterle, schiffli-versänke

t) trampolinggumpe, theäterle, trottinettle, tütschele, tschou-sepple

u) umegumpe, umelööle, UN-ööle

v) verchöiferle, verchleiderle, versteckle, verfougerle, velööle, voleybäuele, vöukerle

w) wasserbalööndle, waldhüsli boue

x) xschpängschterle

y) ysebähnle,

z) zirküsserle, zeichne, zitigläse, zwärgehüsele

 

Die Lischte cha me usdrucke, a Chüehlschrank hänke u geng no witer ergänze. Gueti (bärndütschi) Spielidee cha me o dr Redaktion schicke (a:  )

Die beschte honoriere mr mit em ne Guetschiin für ds Drachenäscht.

Schmöcket drs o?!
von Rita Jost –9. September 2020

Exggüsee, mir müesse mau über öppis ender Unappetitlechs rede: über ds Schmöcke nämlech. Auso das heisst, zersch emal über ds Nid-eso-fein-Schmöcke. Oder säge mrs grediuse: über ds Stinke.

Stinke tuets nämlech uf Bärndütsch ganz bsunders vielfältig u aa-schoulech. Mit emne -ele am Ändi vom Wort cha me eigentlech jedes Tier, jede Ort, jede Aggregatszuestand zumne Gruch mache.

Bischpiel? Hündele, böckele, fischele …. gits uf Hochdütsch Wörtli, wo diräkter vom Oug oder em Ohr id Nase stige?

Oder wie heit drs mit süürele, seikele, chäsele, schweisele? Schmöcket drs o?

I ha no meh uf Lager: im Chäller unde chas füechtele, nüechtele oder müffele, i säge däm o es chällerlet (so wi dr Wy, wo Zapfe het). Aber – Quizfrag! – wie seit me eigentlech am Duft im Eschtrich obe? Dert, wo je nach Seson d Summer- oder d Winterchleider hange, dert wos nach sunnetröchnete Dachbauke u viellech aute Büecher schmöckt? Das weiss i ehrlech nid.

Aber im Spital, da spitälelets, im Silo jäselet u im Stau (Stall), da stäuelets. Es geit doch nüt über nes riifs Geiss-Chäsli, wo so richtig fein stäuele, finget dr nid o? Rähele isch es ender weniger agnähms Düftli usem Chüeuschrank: dr Anke, wo chli z lang ufbewahrt worde isch. Die Dütsche würde säge: «die Butter ist ranzig». Mir BärnerInne säge «dr Anke rähelet». Säget säuber, was tönt besser!

Eigentlech scho gäbig, die -ele-Ändig. Me cha mit eim Wort es ganzes Universum y-fah. U geng nöii erfinde: turnhäuele, schublädele, garderöbele, gielezimmerele, putzlümpele, abwöschmaschinele …

Wäudele, dökterle, käfele, stoubsügerle … die gö leider nid. Sie si schon anderwitig als Verbe bsetzt.

Aber äärele, das geit. Äärele tuet im Momänt no grad mis Badzüüg. Es konserviert no es paar Tag lang dr Summer2020 im Schaft. Bis i s de mau gründlech ir Wöschmaschine wäsche. Oder bis i wieder mau ids Hauebad ga. De tuets de nächhär chlöörele oder haut wieder wöschpülverle oder weichspülerle. Bis es de nächscht Summer wieder das unverkennbar feine Aare-Düftli überchunnt… mmmhhh!

Kommissionezedeli
von Rita Jost –9. Juli 2020

Öpper het reagiert uf ne früecheri Kolumne. Är meint, «ga y-choufe» säg me doch hüt nümm. Me gong ga «shoppe». Hmmm, ok… Aber: wen-i ufe Märit ga, de säge-n-i däm nid shoppe. Das chäm mr chli dernäbe vor.

Aber ja, wie sägen-i de eigetlech? Wahrschinlech äuä «kömerle» oder kommissiön(d)le. I mache ja o e Kommissionezedu (nid e shopping-list).

Das het mi uf ne Idee bracht. Es nimmt mi wunder, was Bärnerinne u Bärner i mire Umgäbig für Wörter bruuche, we sie gö ga ychoufe.

Kommissiön(d)le oder Komere mache isch dr Usdruck, wo die meischte bruuche. Ömu i mire Generation (ü65). Poschte isch ender öppis us dr Oschtschwiz. Hingäge si ggänggele u kitsche no ziemli wit obe uf dr Hitparade. Obschon: o hie würd i säge: ufe Märit ga-n-i nid ga ggänggele. Das Wörtli bruuche-n-i, wen-i irgend öppis choufe, wo-n-i eigentlech nid nötig ha, wo mi aber wahnsinnig gluschtet. Öppis Süesses oder irgend es modisches Fähndli oder es Paar Schueh. (Das isch no speziell, wüll «ggänggele» chunnt ja vom Französische «quaicaillerie», was soviel heisst wie Ysewarehändler/Ysewarehandlig. I fasch jedem fanzösische Dorf – u o scho es paar Kilometer weschtlech vo Bärn – fingt me e Quincaillerie, so ne Grümschelerlade, wos Schrübli u Wärkzüg, WC-Bäseli u Muusefalle het. Also Artikle wo me nid grad zu de typische Artikel zellt, wo Bärnerinne gö ga ggänggele.)

Es anders bärndütsches Wort für ychoufe im Sinn vo shoppe isch lädele. Da ghört me d Luscht am Gang vo eim Lade zum andere use, öppis, wo viel Froue gärn mache (im Gägesatz zu de meiste Manne…). Mini Eltere si aube am Sunnti Abe no id Stadt ga schoufänschterle. Das isch i de Füfzgerjahr e Hit gsi. Denn hets bim Loeb die erschte grosse Schoufänschter gä. Und es isch günschtig cho, echli ga z schoufänschterle, wüll chli gluschte u schnöigge choschtet ja nüt. O nid viel gchoschtet het rohre, das heisst ide Loube ga uf- und abloufe. Das het de aber mit Ychoufe nid viel z tüe gha, ender mit gseh-wärde, mit Blicke aazieh und umenandschutte. Aber i gloub das isch im Zitalter vo Tinder o chli düre.

Eine vo de schönschte Usdrück het aube mini Schwiegermueter usem Ämmitau bruucht. Die isch geng ga «chrämere». Das isch für mi es Wörtli wo nach Rabattmärggeli und Offeverchouf tönt. Nach änge Laderüüm schmöckt, nach Wöschpuuver, Täfeli u Ggaffee (u öppe nachem Zmittagässe vor Bsitzerfamilie, wo d Chuchi natürlech grad hinderem Lade gha het). Agschriebe gsi si die Läde meistens mit «Handlung», «Konsum» oder «Colonialwaren». U da wäre mr de schon wieder bim ne ganz andere hochaktuelle Thema…

Rede mitenand (II/II)
von Rita Jost –21. Mai 2020

Itz auso äbe no d Froue. Wie rede die mitenand? Me würds nid gloube (u es das z schribe, isch äuä überhoupt nid politisch korräkt), aber es git tatsächlech Wörtli, die beschribe uf Bärndütsch ender wiiblechs Zäme-rede.

U es si nid weni. U vor auem es si viel mit «ch»: chifle, chädere, chääre, chnätsche, chüderle, chlööne, chüschele….

Gäuet, da chönnt me sech grad echly ergeuschtre! Das gseht grad so us, wie we nume mir Froue würde hingedüre umeschnure, schnööde, rätsche, anderi apfure, abbutze, abemache… Derbi chöi mir o ganz friedlech u zivilisiert. Mir tüe zum Bischpiel: mitenand plöiderle, intelligänt referiere und bim wooke gschiid tooke. Mit de Chind tüe mr o nid nume umepäägge, mir sänkle se mit ere Ängusgeduud (we si wieder mau nid ufhöre stürme). Und mit de grössere Chind, de Fründinne u Kollege tüe mr tschätte u sümsle. Dorfe u dampe tüe mr nümm so, das het öppe no ds Eisi bim Gotthäuf gmacht, derfür tüe mr itz i Diskussionsfore filosofiere, debattiere, diskutiere, argumentiere, reklamiere u räsoniere. Mängisch sogar frömdsprachig. De chöi mr es Wort viellech nid grad gaxe, aber de paggle mr e chly, me versteit üs ömu. Kes Problem.

Ok, mängisch wauschte mr viellech. Eryfere üs, raue u reklamiere. Aber de chöi mr o wieder es «Exggüsee» fürebrösmele. Mir si schliesslech nid uf ds Muu gheit.

So isch das auso. Es tünkt mi, mitenand-rede, sig fei echly e bärndütschi Chärnkompetänz. Bi de Männdli u bi de Wyybli.

Rede mitenand (I/II)
von Rita Jost –20. Mai 2020

Es git ja Lüt, wo finge, Bärner sige ziemlechi Chnupesager. Angers chönn me sech nid erkläre, dass ire Beiz mängisch es paar zämehocke u stungelang ke Schnure abenangtüe.

Nume: I gloub, da verkennt me öppis.

Bärner (d Froue chöme speter) tüe äbe angers mitenand brichte. Nid so praschauere, ender so chli umesürmle, braschte u viellech mängisch e chli chlööne u nang aazünte. Aber sie chöi o möögge und worte, johle u holeie. Momou. Süsch göht mau ids Rathuus, ids Wankdorf oder ids Ysstadtion. Oder id Yshaue z Langnou.

Deheime tüe sie haut nid geng grad lut umeppääge, sie tüe bauge oder bugere, das isch chli diskreter, familiärer. U chli liiser. U statt z blöffe, tüe si plagiere, das isch französischer; u statt z uflätig motze wie witer nördlech, tüe sie chli öppis brummle oder ume-mudere.

We sie eine übere Durscht trunke hei, de wirds mängisch scho o chli luter, de tüe sie vielech chli schwafle u blöd umeschnure (im Ämmitau o öppe mau heilande, ir Stadt ender flueche…), aber we sie de wägem Alkohou ender chli täutschle, de versteit me se nümm so guet. Es cha eim o verleide, das Glyyr, de muess me se haut gschweigge, sänkle oder staue. So isch das mit dene Chnupesager.

Aber sie rede scho mitenand, die Bärner, u aube einisch seit eine «me muess haut rede mitenand» u de seit dr anger «he ja, me redt o mit em Veh». U de isch wieder einisch gseit, was muess gseit si.

U itz äbe no d Froue: Mit de Froue ischs chli anders… äähmm… i merke grad: I bruuche es nöis Zedeli…

Längizyti u Plange
von Rita Jost –14. April 2020

Isch öich o mängisch chli längwilig i dene Tage? Heit dr Längizyti nach öpperem? Planget dr druf, wieder mau chli under d Lüt z cho? Heit dr viellech sogar dr Läckmr? Super! Längwili macht nämlech kreativ. Und es bringt grad es paar wunderschöni Dialäktusdrück füre. I Zyte, wo mr grad e chli viel mit Anglizisme um üs schlö.

Längwili: das Wort kenne mr zwar o im Hochdütsche (Langeweile), aber «Längizyti» isch es Wort, wos nume im Dialäkt git. Längizyti isch meh als Heiweh. Längizyti isch für Bärner (Dütschschwyzer im allgemeine) das, wo für d Portugiese Saudade, für d Franzose mélancolie u für d Südstaatler dr Blues isch. U aui hei ds Gfüeu, für ihres Wort gäbs eigentlech gar ke richtegi Übersetzig. Viellech stimmts ja. Dä Wältschmärz, Seeleschmätter verbunde mit ere mängisch fasch luschtvolle Truur, isch wahrschinlech e Temparamäntsfrag u bruucht drum i jeder Sprach o nes ganz eigets Wort.

Bi üs (u i dänke o i jeder andere Sprache) cha Längizyti d Sehnsucht nach em ne Ort oder emne Mönsch si. Oder o nach ere bestimmte Situation. Itz zum Bischpiu cha me Längizyti nach emne Glas Wy mit Fründe ha. Nach ere Wanderig ide Bärge oder nach emne spontane Chinobsuech oder eifach nach chli sorglosem Umehocke.

Idr Längizyti isch ganz viel Erinnerig drin. Me vermisst öppis, wo me mau gha het u gärn zrügg hätt. Bim «Plange» isch das chli anders. Plange cha me o uf öppis, wo me no nid kennt. Uf ne Reis ines unbekannts Land, uf nes Chind, wo no nid uf dr Wält isch, uf Wiehnachte, Oschtere oder Geburtstag. Da isch o no ganz viel Spannig u Vorfröid derbi. Luschtig, dass me i beidne Wörtli das Wort «läng» drus use ghört. Wahrschinlech, wüll üs ds Warte so läng vorchunnt. D Tage wei nid umega, dr Zeiger blibt – schiinbar – chläbe.

Aber när chunnt plötzlech en Idee derhär, schlat me es Buech uf, lütet ds Telefon … und alls isch anders. Wär cha plange, cha sech nächhär o viel meh fröie, seit me. Auso: Längwile mr üs doch noch chli, mir hei sicher noch einisch Längizyti nach dere eigenartige Uszyt im Früehlig 2020, wo mr so druf planget hei, dass mr wieder chli öppis zrügg brchöme vo üsem ganz normale längwilige Alltag.

Wie geits?
von Rita Jost –1. April 2020

Grad grossi Gümp mache mr nümm i dene Tage. Vom Chüehlschrank ufe Balkon, vom Chäller id Wöschchuchi, vor Kafimaschine zum Stoubsuger. Höchschti Zit für nes Bärndütschzedeli zum Thema «loufe». U itz meine-n-i nid seckle, auso das ehrgizige Desumecheibe i gräu-grüene Loufchleider, i meine …. äbe eifach loufe. So: ei Fuess vore-n-anger, gmüetlech oder gschäftig, gschmeidig oder müehsam, meh oder weniger trittsicher.

Da gits nämlech e ganzi Buschele starchi bärndütschi Usdrück.

Föh mr mau ganz vore a, bi de chline Chind, wo grad hei glehrt uf zwöi Bei stah, auso nachem schnaage: Di tüe stünggele, mängisch o gwaggle oder pfösele. We sie mau chli grösser si, de scheichle sie.

We sie chli elter si, die Ching, de renne si meischtens. Sie pfure vo A nach B, düüse oder wydle dervo. We si z grossi Schueh anne hei, de tschirgge sie; mit de Schischueh trogle sie, ohni Finke täsele sie, u wes niemer söll ghöre, de tüüssele sie. Wes ne chli stinkt, das Loufe (zum Bischpiel we sie mit de Eltere sötte ga spaziere), de laatsche sie oder tschaupe sie. Id Schuel schlärpele sie meischtens, sie zaagge. Es sig de, d Stund heig scho agfange, de techle sie oder sekle sie. D Mueter (oder d Grossmueter) het ne viellech no gseit «Hüt sötsch de nid hulanere». Das isch öppe ds gliiche wie lauere. Nume äbe z Fuess.

Irgendwenn schwire sie ab, die Ching, ga tipple oder ga tschumple mit den Eltere, das isch verbi. Sie pfurre dervo, schtriele dür ds Quartier oder zottle ab – motorisiert oder z Fuess. Tschille u hänge desume. Da bewegt me sech nid gross. Me chönnt o säge plegere u löie. Aber i weiss gar nid, öb me das hüt no versteit. Aber plöischle das sött no dürega. Plöischle cha me eigetlech geng, bis ids höche Alter.

Aber itz bini vom Loufe abcho. Mi tünkts sowieso als Erwachseni tüege mr nümm so speziell bärndütsch loufe. Mir «gö ga» (achtung, itz wirds gwöhnlech:) spaziere, wandere, ychoufe. Oder es wird änglisch:  tschogge, wooke, sprinte, spiide…  Ersch we de die Jufli-Faase verbi isch, de bsinne mir üs wieder uf starchi Dialäktwörter: mir träppele, stogle, himpe oder humple.

Aber im Normaufau gö mr eifach. Oder machen üs – we mr üs chly gwählter usdrücke – ufe Wäg. So wie n i itz o. Vom Bürostueu zur Kafimaschine.

Hey, Schribprogramm, lehr mau Bärndütsch!
von Rita Jost –19. März 2020

Mis Schribprogramm isch stur. Und unglehrig.

Wen i «dr» schribe machts geng es «der» drus. «Wäm» wandlets konsequänt i «wem» um, o we dr Satz när null Sinn ergit. E Soumode, das! O Aalegi, Buion, Gschtabi, Stägetritt, Schyterbygi, Sänkloch, Schnuderi, Schläckstängu gfaue n ihm gar nid: es understriicht mr se konsequänt mit ere rote Schlangelinie. Verbessere bitte! Heisst das äuä. Aber nei, i wott se nid verbessere. I wott se genau so schribe. U du, liebs Schribprogramm, hesch eifach ke Ahnig vo Bärndütsch.

 Immerhin: i muess froh si, wenn ds Programm nid sälber afaht mini Wörter nach sir Logik schribe. Das machts nämlech mängisch o. Zersch motzets mit ere blaue Schlangelinie u nächhär machts mr Vorschleg, was i viellech chönnt gmeint ha. Statt «schtündele» schlahts «stundete» vor, statt «stifusinnig» «stiftssinnig», statt «schnadig» «schädig», statt «Schinti» «Schnitt». Und usem momentan grad sehr aktuelle Gruess «blib xund» machts es «bleib rund». Auso würklech!

 Wen i nid ufpasse wie ne Häftlimacher (natürlech meints o da i heig Heftmacher gmeint!), de rütscht statt amne Strau (vor Sunne) e Stau (uf dr Strass) ine. Statt em Verb «stoffle» erschiint e «Stoffel», u «stünggele» wandlet ds Programm um i «Stängele». Es schwäbelet überhoupt e chli, mis Schribprogramm: «schöppele» ersetzts dür «Schnipperle» und «schöösele» dür «schusserle».

 Meischtens merken is no grad rächtzitig. Me liest ja so Texte o düre, u wen i de zwöimau genauso stuur eifach nach mim Gring schribe, de chopfets das. Wahrschinlech ischs ziemli beleidiget. Dänkt äuä, das isch itz e Zwänggring, dere cha me ke Dütsch biibringe. Meint äuä äs sig dr Siebesiech. Wie denn das SMS, wo usem ne «i ha di gärn» es «i ha di gärtner» gmacht het. Halllooo!

Liebi Schribautomate, dir müesst nid geng meine, dir wüsset scho nach drei Buechstabe, was mir Bärner*Inne hei wöue säge! Heit doch mau chli Geduld mit üs!

Wättere u wybe
von Rita Jost –3. März 2020

Finget dr o, dass d Tage scho wieder länge?

«Es hustaget» seit me im Aemmitau. Das wär eigentlech viel die schöneri Formulierig als «es wird Früehlig», aber ir Stadt ghört mes chuum meh. Tönt echli nach Ändifinke u Ofebänkli, gäuet.

Derbi isch doch jedi Formulierig mit em ne «wird» so längwilig. I jedem Schribkurs lehrt me: Passivi Forme vermiide, Verbe mache e Text läbig! Im Zämehang mit em Wätter chöi Verbe richtig für Stimmig sorge: chuele (für chüeler wärde), chaute, warme, tage (Tag wärde), (y)nachte (entsprächend: Nacht wärde), fyschtere, häue, wättere… Grad ds letschte Wörtli isch doch es Multitalänt: Me ghörts richtig hudle, chutte u Chatze hagle.

Das isch e Spezialität vom Bärndütsch: es wandlet locker Adjektiv u Substantiv i Verbe um. Da gits Wortschöpfige, wo me chuum cha überbiete. Churz u präzis säge si, was öpper macht. «Äer puret» isch diräkt, klar u viel schöner als «är schaffet als Puur». Und für «chalbere» gits schlicht ke gschide Ersatz. U wüll halt d Redensart «däm chalberet no dr Schittstock» so witzig isch, het sech «chalbere» äuä o ir Stadt chönne bhoupte. Anderi Substantiv-Verbe gö langsam vergässe. Schuene (für loufe), chüechle (für Chueche bache) u teigge (für Teig chnätte) si am Usstärbe; «dorfe» für (im Dorf) chli ga Nöiigkeite vernäh und witerverzelle dito. Eigentlech klar, we im letschte Chrache d Lüt geng wie urbaner wärde und lengschtens im Netz u nid im Dorf ds Nöische erfahre.

Aber warum hei sech äch «wybe», «schätzele», «hochzyte» u «jüngle» nid chönne bhoupte? Das wär doch viel läbiger u würd ds Gscheh viel klarer erfasse als ufriisse, flörte, hürate u Ching übrcho… .